Leugens.nl

Boek ‘Ontsporing’ biedt aardig beeld 

Autobiografie van een bedrieger

Eindelijk een goede bijdrage van Diederik Stapel aan de sociale psychologie.

Geintje, ja. En ook: waarom staat dit in de boekhandel bij non-fictie?

Ontsporing is wel leerzaam voor wie leugenaren beter wil leren doorgronden. Het boek werd neergesabeld door Maartje Somers als een narcistische mea culpa
Bert Brussen als narcistische jammerklacht.

Met dat narcisme viel het nogal mee, of anders: de meesten die zich wagen aan autobiografie van meer dan 300 pagina’s neigen wellicht naar narcisme. Het alternatief was, zoals Brussen schrijft, een schuldbekentenis in twee zinnen.

Zeker is dat Stapel nog te weinig distantie had tot zijn eigen geval en verval, maar het lijkt me voor hemzelf wel een nuttige therapie. Uitgeven is een ander verhaal, wellicht niet slim om dat zo snel te doen anders dan voor de verkoopcijfers.

Discutabele data

Overigens zijn het ‘mea culpa’ van NRC en ‘jammerklacht’ van Brussen enigszins in tegenspraak met elkaar. Stapel maakt in Ontsporing zichzelf onderwerp van een sociaalpsychologische analyse. Dat is nu eenmaal zijn vak. De data komen uit zijn geheugen, dus zijn onbetrouwbaar, net als bij ieder van ons.

Tot zover niets bijzonders en dat vond ik eigenlijk van het hele verhaal. Het is de standaard combinatie van bedrog en zelfbedrog, gevoed door de eigen wens om te scoren en te behagen, plus de adoratie en het genot van het deelgenoot zijn van succes in zijn omgeving.

De behaagzucht van Stapel etaleerde zich al op jonge leeftijd in de wens om acteur en/of regisseur te worden. Vervolgens beschrijft hij te langdradig zijn periode als student in de Verenigde Staten, waar volgens mij de eenzaamheid vanaf druipt. Dat gevoel bleef me gedurende het hele boek bij: eenzame man, sneue man.

Tweede leerzame aspect van Ontsporing is het sociale deel van de sociale psychologie die Stapel toepast. De omgeving vervalt in adoratie, voor de persoon en voor zijn werk. Dan zie je een gebrek aan het mechanisme optreden wat Marion Gräfin Dönhoff hanteerde bij weekblad Die Zeit: wat bejubeld wordt moet je juist aan kritisch onderzoek onderwerpen en vaar anderzijds niet zomaar mee op golven van negatieve kritiek. Kortom, anticyclisch onderzoeken en beoordelen. Dat gaat vaak mis. De voorbeelden zijn oneindig.

Scoorhonger

In het verlengde hiervan ligt het derde leerelement van ‘Ontsporing’: net als de politiek is ook de wetenschap prooi gevallen aan gelijkstelling van waardering aan publiciteit. De drang tot publiceren drijft het bedrijven van wetenschap. Scoren is steeds meer een zaak van lijfsbehoud.

Natuurlijk klinkt dat uit de mond van Stapel als een excuus, maar dat maakt de tendens niet minder waar. Hij beschrijft helder en soms vermakelijk hoe marketing ook in de wetenschap heerst, vooral met congressen.

Zo wordt Stapel zoetjesaan meegesleurd in de door hemzelf ontketende carrousel. Zelf noemt hij het als een ‘onderzoekstornado’ en verbaast zich over het gemak waarmee hij wordt geloofd door zijn directe omgeving, de wetenschappelijke tijdschriften en de wijde omgeving.

Geen van de drie groepen oorzaken, psychologisch, sociaalpsychologisch en sociologisch, vormen uiteraard voldoende reden om de kluit dan maar te belazeren. Dat snapt Stapel ook wel.

Maar het ware verstandig geweest als hij net zo gedetailleerd compassie had getoond met zijn slachtoffers, vooral medeonderzoekers zoals promovendi, als dat hij aandacht had gehad voor zijn eigen drijfveren en gevolgen voor zichzelf. Want anders krijg je de sticker ‘narcistisch’.

We willen in Nederland graag dat dit soort figuren heel diep door het stof gaan, daarin verenigen zich links (NRC) en rechts (Brussen). Dan mag je weer voorzichtig aanschuiven. Behalve als je Holleeder heet, maar Stapel veroorzaakt nu eenmaal niet de breed gedeelde opwinding van de boef uit kinderverhaaltjes.

Peter Olsthoorn | 28-12-12 14:05