Burgemeester Ahmed Aboutaleb wil dat het kabinet excuses aanbiedt voor het slavernijverleden. Daarmee kan volgens hem ‘definitief een punt gezet worden achter een donkere pagina in de Nederlandse geschiedenis.’
Van de geschiedenis wordt de laatste tijd veel gevraagd. In plaats van gewoon te kunnen zijn wie zij is, namelijk het verleden, wordt in toenemende mate geëist om ‘recht te doen’ of ons ‘lessen te leren’. De wens van Aboutaleb om achter de geschiedenis zelfs ‘een punt’ te zetten, gaat nog een stap verder. Als dit al mogelijk is (‘Ik zou graag over het slavernijverleden willen schrijven, maar dat kan niet, want er is een punt achter gezet’), is het de vraag of je dat met het maken van excuses voor elkaar krijgt.
Iedereen die wel eens een menselijke relatie heeft onderhouden, weet hoe ingewikkeld het maken en ontvangen van excuses is. De meest eenvoudige vorm is de educatieve variant. Een kind steelt een appel, zijn ouders laten het daarvoor excuses maken bij de groenteboer. Vanaf nu weet het kind dat stelen niet mag, de excuses hebben nut vanwege hun opvoedende werking.
Wat betekent excuus?
Maar tussen volwassenen is het ingewikkelder. Normen en waardenpatronen zijn al gevormd, opvoeding is niet meer aan de orde. Wie nu nog iets onbeleefd, gemeens of verkeerds doet, is toerekenbaar. Wat is dan de rol en de betekenis van een excuus?
Er zijn drie mogelijkheden.
1. Degene die zich excuseert, voelt niet werkelijk spijt of schaamte, maar wil graag een probleem oplossen, er ‘vanaf’ zijn. Dit is het opportunistische excuus.
2. Degene die zich excuseert, erkent dat zijn gedrag verkeerd was, maar heeft dat gedrag niet in de hand. Hij zou het zo weer opnieuw doen. Dit is het onbetrouwbare excuus.
3. Op een door externe factoren ontstaan bijzonder moment heeft iemand iets gedaan dat diegene – eenmaal weer teruggekeerd in de gewone situatie – vervult van spijt en schaamte. Dat is het welgemeende excuus.
Het welgemeende excuus biedt inzicht in de persoon die het excuus maakt en diens situatie, nu en toen. Door spijt te uiten, kan degene die de fout gemaakt heeft, zich bevrijden van de schaamte over wat er gebeurd is, terwijl de ontvangende partij niet alleen erkenning krijgt van het leed dat hem berokkend is, maar dankzij inzicht in hoe dat kon gebeuren, ook weer vertrouwen heeft in de toekomst.
Aanwijsbare slachtoffers
Voor het maken van welgemeende excuses voor de slavernij is het te laat. Een regering kan namens een staat alleen excuses aanbieden voor daden waarvan de slachtoffers in het heden nog aanwijsbaar zijn. Twee eeuwen later is dat gecompliceerd.
Een mens kan geen oprechte spijt voelen voor misdaden die hijzelf of zijn naaste familie niet begaan hebben. Mocht iemand zich anno 2018 toch een-op-een met een slavenhandelaar willen identificeren en de schuld voor diens misdaden op zich willen nemen, dan zal diegene moeten toegeven dat de man voor wie hij dit doet, onverbeterlijk was. En wat is dan de waarde van het excuus?
Welgemeende excuses daarentegen, zouden best wat vaker gemaakt mogen worden. Neem schrijver Tommy Wieringa. In een reactie op de aanslag op het Telegraaf-gebouw die vorige week plaatshad, zei hij tijdens een overheidscongres dat het ‘tijd werd’ dat dit gebeurde.
Toen interviewer Twan Huys hem verbaasd vroeg of dit dan ook gold voor de aanslag op het blad Panorama, eerder deze maand, nam hij een slok water en keek hij in de verte van de zaal, die in lachen uitbarstte. Vervolgens nam hij zijn woorden niet terug, maar zei hij dat voor Panorama inderdaad hetzelfde gold.
Toen Wieringa later gevraagd werd om hiervoor zijn excuses te maken, weigerde hij dat. Ik vermoed niet dat Wieringa een man is die het plegen van aanslagen op journalisten toejuicht, ook niet als zij van De Telegraaf of Panorama zijn. Ik vermoed wel dat een zekere ijdelheid hem parten speelt en dat hij zichzelf in deze zaal vol hoogwaardigheidsbekleders daarom niet helemaal in de hand had.
Nadat de grap eruit was, besefte hij misschien hoe verkeerd die was, maar besloot hij, opgezweept door het gunstige effect ervan op de zaal, om er toch nog een schepje bovenop te doen. Misschien kan Aboutaleb hém nog eens vragen om excuses te maken, want hier ligt een mooie kans.
Daniela Hooghiemstra is journalist en historica. Deze bijdrage stond eerder in de Volkskrant, op 9 juli ook op papier
Wat ben ik een nobel mens. Die altijd doet wat hij beweert en volgens z’n principes handelt. Nou nee hoor, met zelfbedrog slaan we ons door het leven. Maar u niet, natuurlijk…
Worden de rechercheurs die verantwoordelijk zijn voor de verhoren van de onterecht veroordeelde verdachten inzake de Villamoord in Arnhem nu zelf vervolgd. 
Zo’n 5 procent van de aangiftes van verkrachting is vals. Hoe pik je die eruit? 
Boeiend gokwerk, maar zonder resultaat. 
Daar is er weer een, vol zelfoverschatting en dus hooglijk verbaasd nog alleen te zijn. 
Arnon Grunberg betoont zich veelvuldig een man van ‘le savoir vivre’. 
En nu maar hopen dat de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema straks tactvoller uit de hoek komt dan ze deed toen ze president-commissaris was bij WPG Uitgevers, een besloten vennootschap die eigendom is van de stichting Weekbladpers, waar dezelfde Halsema in het bestuur zit. 
